ŚREDNIOWIECZE- GOTYK

Ojczyzną gotyku była Francja. Tam ukształtował on swoją formę i treść konstrukcyjną. Nazwę swoją architektura gotyku wywodzi od barbarzyńskiego plemienia Gotów, chociaż ci nie mieli z nią nic wspólnego. Określenie — „architektura gotycka" — rozpowszechnili Włosi, nazywając tak nowy rodzący się na północy kierunek, którego odrębne i bardzo swoiste formy uznali za wykwit barbarzyństwa. Przymiotnik „gotycki" oznaczał w ujemnym znaczeniu tego zwrotu: „typowy dla Gotów". G. Vasari uczeń sławnego Michała Anioła nazwał gotyk stylem „monstruosa e barbara" — odrażającym i barbarzyńskim. Pisał o nim: „Ci barbarzyńcy stworzyli styl własny, mieszaninę pinakli, wieżyczek i groteskowej dekoracji, niepotrzebnych detali, którym zupełnie brak piękna klasycznego". Bardzo się jednak pomylił.
Powstanie gotyku związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.
Gotyk dzielimy zasadniczo się na trzy okresy (z wyjątkiem Anglii, w którym rozróżniamy inne okresy), których czas trwania jest różny dla poszczególnych państw – najbardziej widoczny podział jest we Francji:

• gotyk wczesny
• gotyk dojrzały – promienisty
• gotyk późny – płomienistym (flamboyant)

Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga.
Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia, a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.

Cechy charakterystyczne architektury gotyckiej
Przy budowie kościoła w Saint-Denis po raz pierwszy zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe, mury podparto z zewnątrz w miejscach szczególnie obciążonych i zastosowano łuk ostry, by zmniejszyć rozpieranie sił ciążących. Architekta nie krępował już więcej system wiązany, mógł łuki rozpinać na dowolnej wysokości i tworzyć monumentalne kościoły, skierowane wertykalnie – do góry. Mógł także wypruwać ściany (ponieważ nośne były tylko ściany pod żebrami krzyżowymi) i tworzyć tam witraże. Sztuka gotycka nie była zdominowana przez kościoły. Tworzono także ratusze, zamki warowne, sukiennice, hale targowe, kamienic mieszkalne, fortyfikacje i warowne bramy. Mimo to standardową budowlą, najbardziej kojarzoną z gotykiem pozostał kościół.

Główne cechy architektury gotyckiej:

• monumentalizm budowli,
• kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone,
• akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę),
• sklepienie krzyżowo-żebrowe,
• ostre łuki,
• mury silnie przeprute,
• ogromne okna wypełnione maswerkiem, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem, wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła),
• kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem,
• nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem).  

 Czym charakteryzował się ten styl? Przede wszystkim łukiem ostrym, który najczęściej złożony był z 2 odcinków kół. Razem z rozwojem gotyku stał się on niejednokrotnie coraz bardziej skomplikowany. W Anglii powstał tzw. łuk Tudorów, łuk przybrał postać tzw. oślego grzbietu a nad małymi otworami występował tzw. łuk kotarowy. Sam fakt pojawienia się coraz ostrzej budowanego łuku nie jest najistotniejszą cechą gotyku. O wiele większe znaczenie miało odejście od przestrzeganej wcześniej rygorystycznej zasady wiążącej wysokość strzałki łuku z jego rozpiętością. Zmianie ulega również sposób konstruowania sklepień krzyżowych przez wykorzystanie żeber, które podpierały kolebki. To z kolei, w połączeniu ze zmianami kształtu łuku, pozwalało na znaczną dowolność w kształtowaniu rozwiązań sklepień przekrywających nawy. Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się ze sklepienia przerzucone zostały za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła tzw. wieże sił. Po raz pierwszy takie rozwiązanie wykorzystano we Francji w XII wieku, w opactwie St-Denis pod Paryżem w czasie przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140 – 1144 według projektu opata Sugera.

Katedra w Chartres, dokładna nazwa to: Cathédrale Notre-Dame de Chartres jest to gotycka katedra pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, w Chartres, we Francji. Aktualnie gotycka katedra została utworzona na ruinach katedry romańskiej. Jej fundamenty stanowią grube, wpuszczone w ziemię na głębokość ośmiu metrów, mury. Pozwalają one uzyskać stabilność budowli i absolutnie równą podstawę. Drewnianą konstrukcję dachu składano na ziemi, a następnie, przy pomocy wielokrążków, wciągano ją na górną krawędź murów. Ustawiano również rusztowania, natomiast kamienie konieczne do konstrukcji dachu, wciągano przy pomocy wciągarki. By mury, które składały się z wykutych w skale filarów, były w stanie unieść ciężar sklepienia, konstruowano dodatkowo przypory, tak zwane słupy przyporowe. Połączone one były z murami przy pomocy łuków przyporowych. Po zachodniej stronie katedry umieszczone są 2 wieże: wyższa (115,18 m) oraz bardziej wyszukana pochodzi z roku 1513, natomiast niższa (105,66 m) oraz mniej wyszukana skonstruowana w latach 1145-1165. Wewnątrz, jak i na zewnątrz budowli jest ponad dziesięć tysięcy rzeźb z kamienia oraz szkła. W katedrze jest 160 kolorowych witraży, które w sumie zajmują jak i łączną powierzchnię ponad 2600 m², pośród nich można znaleźć sławną Błękitną Różę albo Najświętszą Marię Pannę Pięknego Szkła. Kolorowe kawałki szkła złączono ze sobą ołowianymi spojeniami oraz żelaznymi prętami. Wnętrze katedry podzielone zostało na 3 nawy. Całkowita długość to 130 metrów, wysokość 37 metrów, szerokość to 16,4 metrów. W środku znajduje się także największy w Europie labirynt, który jest położony w sercu katedry. Poza funkcją dekoratywną umożliwiała ona człowiekowi średniowiecza odbycie na kolanach wędrówki, rozumianej jako pielgrzymka do Ziemi Świętej, odprawianej najczęściej w akcie pokuty za grzechy.

Katedra w Amiens (fr. Cathédrale Notre-Dame de Amiens) to gotycka katedra pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, w Amiens (Pikardia), we Francji. Katedra ta jest trójnawowa. Ma ona trójnawowy transept, wydłużone prezbiterium, które zostało zakończone absydą, z obejściem oraz 7 promieniście rozmieszczonymi kaplicami. Środkową, głębszą kaplicę, poświęcono Matce Boskiej. Katedra w Amiens  szczyci się uznawaną za najdoskonalszą pod względem proporcji katedrą, którą zbudowano w latach 1220 – 1288. Zaprojektowana ona została przez Roberta de Luzarches, część prezbiterialną ukończyli Thomas de Cormont oraz jego syn Renard. Korpus trójnawowej bazyliki w połowie długości przecina potrójna nawa krzyżowa (wnętrze katedry posiada długość 106,0 m). Pięcionawowe prezbiterium nawę główną ma zakończoną połową dwunastoboku, którego 7 boków okala podwójne obejście. Do niego otwiera się 7 kaplic, z których środkową, najgłębszą, poświęcono NMP. Od frontu konstrukcję flankują 2 masywne wieże, natomiast 4 kolejne miały stanąć parami na zakończeniu ramion transeptu. Wież tych nigdy nie zbudowano, nie ukończono również zwieńczenia wież zachodnich (miały otrzymać wysokie hełmy). Ukończona została tylko niewielka, smukła wieżyczka nad skrzyżowaniem.

Katedra Notre-Dame w Reims (fr. Cathédrale Notre-Dame de Reims) jest to gotycka katedra pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Reims, we Francji. Jest ona uznawana za najbardziej harmonijną oraz klasyczną w proporcjach we Francji, bardzo często nazywano ją Katedrą Aniołów. Nazwa ta wzięła się z powodu bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Zbudowano ją w latach 1211-1300 na miejscu poprzedniej świątyni z 401 roku. Zaprojektowana została przez Jean d'Orbais. Dwu wieżowa fasada katedry przypomina swoim wyglądem fasadę paryską Notre-Dame. W obu świątyniach z fasad wyrastają nie przykryte hełmami wieże. W fasadzie są 3 ogromnych rozmiarów portale. Są tak ogromne, iż w tympanon środkowego zostały wbudowane rozety. Druga z rozet jest ponad portalem oraz jest wypełniona witrażem z trzynastego wieku, który przedstawia NMP w otoczeniu apostołów oraz muzykujących aniołów. Po obu jej stronach wybudowano strzeliste gotyckie okna, które oświetlały 2 boczne nawy. Trójnawowa katedra ta jest bazyliką, co oznacza, iż 2 nawy boczne są niższe od nawy głównej. Wieńczący je dach jest zdobiony wieloma rzeźbami, w części przeniesionymi z pałacu biskupiego. Ma potrójną nawę poprzeczną oraz krótkie, pięcionawowe prezbiterium. Zamknięta jest w części wschodniej ambitem, do którego przylega 5 kaplic. Część wschodnia została zakończona już w 1241 roku. Całe wnętrze (razem z głębokością środkowej kaplicy) mierzy 141 długości, a wysokość trój-kondygnacyjnej nawy głównej mierzy aż 38 m. Wnętrze bardzo silnie akcentują linie pionowe. Żebra sklepienia schodzą przez pas triforium na półkoliste kolumny. Otwory okienne ambitu oraz kaplic wzbogacono jednymi z pierwszych maswerków. Katedra ta słynie z witraży, które zostały zaprojektowane przez Marca Chagalla. Dodatkowo katedra ta jest słynna z bogatej, rzeźbiarskiej kompozycji fasady. W czasie rewolucji francuskiej zniszczone zostało lektorium oraz witraże, ale bryła budynku na szczęście ocalała. Do roku 1996 usuwano zniszczenia z czasów pierwszej wojny światowej. Katedra była miejscem koronacji prawie wszystkich królów Francji od Chlodwiga I w piątym wieku. Tu w 1429 roku Joanna d'Arc kazała koronować odsuniętego od władzy króla Karola VII.
Katedra św. Stefana w Bourges (fr. Cathédrale Saint-Étienne de Bourges) jest najszerszą gotycką katedrą we Francji (XIII-XVII wiek). Wzorowana jest ona na katedrze Notre-Dame w Paryżu.
W zachodniej fasadzie świątyni znajduje się 5 rzeźbionych portali. Na środkowym przedstawiony jest Sąd Ostateczny. W prezbiterium umieszczone są witraże, które zostały ufundowane przez cechy.
W roku 1992 katedra ta została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Zamek papieski w Awinionie uważany za najcenniejszy zabytek gotyckiej architektury pałacowej na świecie, wpisano go na listę UNESCO. O jakim budowli mowa? Oczywiście o Palais des Papes, czyli zamku papieskim, który również jest wyjątkowym przykładem budowli militarnej.

Z zewnątrz jawi się jako najprawdziwsza forteca, o czym świadczyć mogą wysokie mury, masywne ściany oraz wąskie okna. Spośród wszelkich zabytków Francji jest jednym z częściej odwiedzanych obiektów. W ciągu roku odwiedza go średnio 500 tys. turystów. Vieux Palais (Stary Pałac), znajduje się trochę bliżej katedry Notre-Dame-des-Doms, na północy, reprezentuje bardzo surowy oraz oszczędny styl. Zaczęto go budować w 1334 r. Papież Benedykt XII, dawny zakonnik cysterski, wznosząc pierwszy budynek wokoło klasztoru, jego praca kontynuowana była przez jego następcę Klemensa VI, który chcąc uświetnić tę surową budowlę, rozbudowywał ją powoli przez dziesięć lat, od roku 1342. Ta część pałacu, zwana Neuf Palais (Nowy Pałac) ma cechy tzw. gotyku płomienistego. W pałacu papieskim rezydowało w latach 1309–1377 siedmiu papieży, tu z wizytą przyjeżdżali także królowie oraz cesarze. Pałac posiadał własną mennicę, odbywały się w nim uroczyste ceremonie religijne oraz festyny, spełniał również funkcję sądu. Podczas rewolucji francuskiej wnętrza zostały splądrowane oraz uległy zniszczeniu, a w 1810 r. budowlę przekształcono w koszary, zabierając cenne wyposażenie.

Katedra świętego Piotra oraz Najświętszej Marii Panny w Kolonii (niem. Kölner Dom, oficjalnie Hohe Domkirche St. Peter und Maria) to kolejny zabytek w stylu gotyckim. Jest to największy oraz najważniejszy kościół niemieckiej Kolonii. Była ona również siedzibą arcybiskupstwa kolońskiego, które istniało tutaj od 313 r. Aktualna wielka świątynia, której konstrukcja rozpoczęta została w 1248 na miejscu rzymskiej świątyni z czwartego wieku, trwała z przerwami ponad sześćset lat (do 1880 r). Usytuowana była ona niedaleko rzeki Ren. Katedra kolońska ma 144 m długość oraz 86 m szerokości, posiada wieże o wysokości 157,38 m. Do 1884 r. była najwyższą budowlą świata.  Jest drugą co do wysokości gotycką budowlą na świecie (po katedrze w Ulm) oraz 3 co do wielkości gotycką katedrą świata pod względem powierzchni (po katedrze w Sewilli oraz katedrze w Mediolanie). Powierzchnia kościoła razem z obiema wieżami to siedem tysięcy m². W 1996 r. katedra została zapisana na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Jest wizytówką nie tylko Kolonii oraz całych Niemiec, masowo odwiedzaną przez pielgrzymów czy turystów.

O rzeźbie gotyckiej pokrótce można powiedzieć, iż rozwija się w oprawie katedry i odkrywa na nowo formy naturalistyczne, do których powraca także malarstwo. Rzeźbiarze gotyku odrzucają romańskie kanony zdobnicze, aby zastąpić je formami ornamentalnymi, mających swoje źródło w świecie roślin. W ich artystycznej wizji, wraz z plastycznie oddanym kształtem, postać ludzka odzyskuje właściwe proporcje, naturalność postawy i swobodę gestu. Najokazalsze, wielofigurowe kompozycje rzeźbiarskie uświetniają zachodnie portale katedr oraz obramienia wrót północnych krańców transeptów, a tympanon wypełnia kunsztowna kompozycja reliefowa.
Do sztuki kościelnej powoli zaczęło przenikać życie codzienne. Prócz rzeźby kamiennej zaczyna rozwijać się bujnie rzeźba drewniana, malowana wielobarwnie (polichromowana). Są to przedstawione w poruszeniu pojedyncze figury (Piękne Madonny), a także wielkie ołtarze wypełnione tłumami postaci, np. ołtarz Wita Stwosza (ok. 1447-1533) w Kościele Mariackim w Krakowie.